Заеднички именител на сите сведоштва за корупција на новинарите, што ги регистрираше Истражувачкиот тим на Здружението на граѓани Член 16, во интервјуата со дваесет македонски сопственици или претставници на сопствениците на медиумите, уредници, новинари сениори и новинари јуниори, во рамките на проектот „Лидери во борба против корупцијата – развивање иновативни алатки за борба против корупцијата во медиумите во Република Македонија“, е фактот дека корупцијата е поврзана со тешката економска состојба во која се наоѓаат македонските медиуми.
Безмалку сите анкетирани сведочат за тренд на опаѓање на отпорноста на новинарите и на медиумите кон корупциски притисоци и помалку или повеќе сите тој тренд го поврзуваат со процесот на осиромашување на новинарството. Сопственик на медиум вели:
„Тенка е границата помеѓу професионалниот аспект на работата на медиумот и она што сакаме да го наречеме корупција и клиентелизам. И тоа е едната страна на медалот. Другата страна е прашањето од што се финансира медиумот. Тешко се живее од продажба на весник. Едно е продавање на огласен простор (реклама), а друго е продавање на содржина. Второто во Македонија сѐ потешко проаѓа. Трета работа, пак, е да добиете грант од некоја институција. Но и тоа не е за џабе. Секој си има своја мисија, сѐ си има своја цена“.
Непринципиелни пактови
Економските притисоци обично се вршат во релациите меѓу центрите на политичка и економска моќ и сопствениците на медиумите. На „највисоко ниво“, што се вели. „На тоа ниво – вели уредник во дневен весник – се склучуваат непринципиелни пактови помеѓу самите сопственици, еден или повеќе, со политички партии, коалиции и влади, при што целта уредувачка политика се насочува во интерес на нарачателот. Тоа се огледа во начинот на селектирање на темите и настаните од интерес, интензитетот и начинот на нивното третирање, најчесто пристрасно во интерес на центарот на политичка моќ. За тоа медиумот ужива привилегиран третман при купувањето рекламен простор, евентуално учество на тендери, или други привилегии од државните институции“.
Сопственик на медиум, долгогодишен уредник и новинар, во интервјуто наведува неколку случаи кога и самиот бил искушуван да прифати таков договор. Ова е еден од тие случаи: „Една компанија, авто дилер, пред да потпише годишен договор со мојот медиум, ме повика да ми кажат дека ќе се договориме. На излегување, директорот ми вели: Те молам, прочитај што има напишано Њујорк Тајмс за друго возило од таа класа. Јас на тоа одговорив: Директоре, стоп, не важи договорот, војната што вие сакате да ја водите со вашата конкуренција не може да ја водите преку мојот медиум. По таа реакција, се откажаа од намерата и го одобрија годишниот договор и никогаш повеќе не побараа таква услуга“.
Спомнатиот сопственик предупредува дека секогаш треба да се внимава кога клиентот ќе посака во медиумот да стави пари и обично тоа се „солени“ договори. Тоа е сигнал дека тој со тоа купува и влијание во медиумот, за негова цел. „Мене ми се има случено клиент кој знаел дека ќе има проблем со законот, шест месеци пред тоа да му се случи, да дојде кај мене и да потпише договор. Тогаш никој ништо не знаеше што ќе се случува, дури ни јас“.
Инаку, притисоците од ваков вид знаат да бидат и многу суптилни. Уредник на медиум и претставник на едно новинарско здружение, раскажува за таков случај со кој се соочил:
Да, но колку луѓе се во ситуација да го сторат истото – да не ја дослушаат понудата, да станат и да си заминат?
Кога новинарите пиарчат…
Според анкетата на Истражувачкиот тим на Член 16, во обидот за директна или суптилна пенетрација во медиумите, центрите на политичка и економска моќ им пристапуваат и директно на новинарите, заобиколувајќи ги не само сопствениците, туку често и уредништвата. Долгогодишен новинар во дневен весник сведочи за сѐ почестата појава новинари да се ангажираат да пишуваат пи-ар објави за економски моќници: „Тоа е појава која зема замав. Зошто? Тоа е елегантен начин и пракса која ја наметнуваат самите огласувачи и пи-ар агенции. Нивното сознание е дека таквите текстови имаат многу поголемо влијание врз потрошувачите од класичните огласи и реклами. Има такви трендови, таквите текстови лесно се препознаваат, бидејќи не се потпишани. Мислам дека не се виновни толку новинарите, колку редакциите. Тоа е многу некоректно, тоа е еден необјективен начин на информирање“.
„Пракса е новинари да пишуваат пи-ар текстови на политичари и бизнисмени. Голем број од новинарите хонорарно пишуваат такви текстови“, тврди искусна новинарка. Нејзин колега, уредник во дневен весник, ја дополнува: „Најчесто тоа им се пласира на новинарите како потреба за да се придобие потенцијален коминтент за објавување реклами, или фирма која веќе објавува реклами во нашиот медиум, па во интерес на добрите односи му се прави услуга. Некогаш таквите текстови не се сосема обележани како комерцијален оглас и се пласираат без потпис на новинар. Се согласувам дека тоа е коруптивна практика, која е распространета во медиумите“.
Анкетиран уредник, претставник на новинарско здружение, е уште поригорозен во оценката: „Таа пракса е класична корупција на медиумот, бидејќи тој функционира во насока на пи-ар, а не во насока на заштита на јавниот интерес. За жал, оваа пракса толку е одомаќена во нашите медиуми, што не треба посебно ни да ја елаборирам како некаков исклучок. До таму оди работата што постојат и термини како промотивно интервју, на пример. Како најдиректен пример ќе го посочам тоа кога сопственик на медиум е одредена фирма, при што информациите за активностите на таа фирма одат на насловната страница. Таков случај беа, на пример, изданијата на едно наше поранешно издаваштво“.
Сѐ во име на опстанокот
Интервјуата со дваесет македонски медиумски лидери покажуваат дека проблемот на злоупотреба на слабата економска моќ на медиумите во земјата се изострува кога редакциите ја губат уредувачката автономија, а при тоа се брише нужната линија на разграничување помеѓу водењето на редакцијата и менаџментот. Апсурдот, според сведоштвото на уредник во весник на албански јазик, кулминира кога сопствениците и менаџерите упатуваат сугестии и директиви да се најдат можности и новинарите и уредниците да носат реклами. „Во моментот кога новинарот од некого бара реклама, тој веќе не е објективен, тој се самоцензурира“, вели тој.
За жал, во име на опстанок на медиумите, заради потребата да се обезбедат елементарни плати, новинарите се принудени да прават сѐ и сешто, а понекогаш да влегуваат и во крајно неприкладни односи со изворите на информации. Анкетиран уредник во дневен весник сведочи:
Цената на таквото „преживување“, за жал, не ја плаќа само новинарот, туку и новинарството во целина, бидејќи таквото поведение создава лоша слика за новинарската професија, која во принцип се смета за високо етична. Или барем би требало така да се доживува.
(Читајте во седмото продолжение: Може ли кај нас да се живее од образот?)
