Ниту една земја, ниту еден сон за чиста нација или за големо царство не е посвет од животите на луѓето. Само луѓето се свети. И споменот на нив обврзува на одговорност и совест, пишува Кица Колбе во колумна за Дојче веле.
Митот што се создава со селективното историско паметење го преобразува минатото во имагинарна претстава. Тоа станува митолошка слика, разубавена и идеализирана. Со текот на времето, таа селективна слика за идните генерации добива квалитети на романтичен сон. Таква е перцепцијата на Македонија во селективното бугарско историско паметење. Со помош на оралната, но и на државната историја, тоа паметење се романтизира во некој вид „загубен рај“. Не зачудува зошто пред некоја година висок бугарски политичар ја поврза Македонија со „најромантичниот период на бугарската историја”.
Секако, оваа дефиниција е школски пример за разубавување на историјата преку селективно паметење со цел да се потиснат непријатните, неубавите страни во минатото на еден народ. За селективното паметење официјалната доктрина на една заедница или народ избира што и како ќе памети. Селектираната слика за историјата потоа се сакрализира, разубавува и мистифицира. Затоа таа во многу нешта нема врска со реалната состојба, бидејќи не доживеала коректура преку непосредно искуство. Токму затоа „Македонија“, која за бугарското селективно паметење е „најромантичниот период”, нема многу врска со реалната Македонија. Односно со онаа Македонија во која живеат Македонците во 21. век. Затоа може со право да се каже дека многу од поклониците на тоа „романтично” селективно паметење во Бугарија ниту ги познаваат ниту сакаат да ги запознаат денешните Македонци. Оние Македонци, за кои тие сонуваат како за „романтизирани” ликови, се речиси стереотипи. Тие се ликови на историската имагинација. Тие секогаш ќе останат за митолошката слика во бугарското селективно паметење „пореални и повистинити“ од актуелните Македонци. Тие Македонци што се оддалечени од нив само со неколку часа патување. Тие, денешните реални Македонци, за нив и понатаму ќе се присторуваат како „фиктивни и нереални”.
(Не)поматена романтика
Само во историската митологија создадена со селективното паметење, сите нешта разбудуваат восхит и гордост, романтизам и носталгија. За тоа во особена мера сведочат историските наративи на европските земји во 19. век, но и историските наративи на балканските земји во 20. и 21. век. На Балканот како уште да не е завршена историјата на создавањето на нациите. Уште балканските земји сонуваат за „романтичните” револуционерни борби за слобода или, дури и за славните и големи царства. Во 19. век, „кога се работеше за тоа што треба да се памети од историјата (…), секоја нација секогаш си градеше само свој пиедестал на гордоста”, вели Алајда Асман, германската научничка која заедно со својот сопруг, египтолигот Јан Асман, во 2018-та ја доби наградата за мир на Саемот на книгата во Франкфурт за достигнувањата во формулирањето на теоријата на културалното паметење. Ако ова сознание на Алајда Асман се примени за да се толкува бугарскиот однос кон Македонија како „најромантичниот период од бугарската историја”, тогаш станува јасно колку е „селектирана” материјата од која е обликувана таа „бугарска романтична Македонија”. Во романтизирањето на нештата и настаните се отфрлаат или се потиснуваат неубавите, грдите аспекти. Како и во европските национални наративи во 19. век, така и во денешните балкански наративи уште важи механизмот кој Алајда Асман го опишува кога вели дека во нив „срам е тоа што треба да се заборави”. Применето на бугарската перцепција на Македонија, тоа наведува да се прашате дали сѐ што е поврзано во минатото на Бугарија со Македонија буди гордост и романтични чувства? Нема ли периоди кои, можеби, би предизвикале срам и вина? Впрочем, нема народ чија историја е само за гордеење и за непоматена романтика.
За да се создаде реална слика за минатото, дури и во животот на една личност е неопходно критичко соочување со себеси. Кога се работи за народите, во тоа ни помага споредбата, ставањето во контекст на сопствената со туѓата перцепција на истото минато. Тоа е клучно сознание особено кога се работи за соседни народи, чии истории се често испреплетени или споделени, како кај многу балкански народи. Во таа смисла е лесно да се идеализираат хероите на ослободителните војни против Османлиската власт. Потешко е да се стапи во дијалог со соседниот народ кој настаните од најблиското минато не ги доживеал ниту малку „романтично”, туку многу повеќе трагично и трауматично. Таков историски период е Втората светска војна. Македонската перцепција на бугарското присуство во Вардарска Македонија во тоа време е потполно различна од бугарската. Во денешната бугарска „етномитологија” нема настани поврзани со тоа време кои будат вина или срам поради однесувањето на тогашната бугарска власт и нејзината државна идеологија. Денешните претставници на бугарската држава дури одбиваат со сите сили да разберат како тој период е запаметен во историското паметење на Македонците. Тие, дури, условуваат и се закануваат со „казни“, доколку некој во Македонија говори за присуството на бугарската власт, полиција и армија во Втората светска војна на начин, кој противречи на селективното бугарско паметење. Во таа смисла може да се толкува и барањето на бугарските високи политичари, македонските историчари „да признаеле“ дека „до 45-та не постоеле Македонци“.
Избегнување одговорност
Имено, зошто на една земја-членка на ЕУ денес ѝ треба такво барање од граѓаните на една соседна земја со која потпишале договор за пријателство и соработка? Со тој договор бугарската држава го прифаќа постоењето на македонската држава, на Македонците и на македонскиот јазик. Настрана анахроничноста на таквото барање во контекстот на работата на мешовитите комисии, кои во европското искуство беа создадени токму за да се разобличи познатата „етномитологија”. Сепак, зошто им треба на Бугарите Македонците „да признаат” дека постојат само од 1945-та?
Тоа бугарските „национални идеолози” ниту малку не го бараат заради „вистината за Македонците”, како што патетично говореше бугарската министерка за надворешни работи. Тоа таа не го кажа за да ги „разбуди” Македонците. Туку повеќе за да смеат Бугарите, кои размислуваат како неа, и понатаму да имаат мирен сон за својот „романтичен” мит за минатото. Имено, ако Македонците до 1945-тата биле Бугари, од кои Тито преку ноќ направил Македонци, тогаш бугарската држава, која во Втората светска војна стапила во сојуз со Хитлерова Германија, затоа што се надевала да ги оствари своите планови за „Голема Бугарија”, не освоила туѓа, туку „ослободила“ исконски своја територија. Зошто им треба тоа на некои од сегашните бугарски политичари и историчари? Се чини дека тие тоа го чинат – свесно или несвесно – за да избегнат да се соочат со минатото на своите предци. За да не преземат одговорност пред споменот на жртвите. Затоа што имаат селективно паметење и не сакаат да прифатат дека во минатото бугарската држава се однесувала на начин кој – според европскиот морален кодекс – бара од нив чувство на вина, на срам и на одговорност.
Бугарските политичари затоа одбиваат воопшто да размислуваат за тоа дека депортацијата на Евреите од Вардарска Македонија, Тракија и Пирот ја дозволиле бугарските власти во „новоослободените бугарски територии”. Тие сакаат и понатаму да останат само светлиот факт на истата историја – спасувањето од депортација на Евреите во „Стара Бугарија”. Вториот, болниот и мрачниот факт од историјата на бугарската држава во Втората светска војна – депортацијата на 11.343 илјади Евреи од „новоослободените земји” – актуелните бугарски политичари одбиваат да го прифатат како дел од своето минато. Затоа чинот на депортацијата го негираат или го припишуваат на германската националсоцијалистичка власт. Меѓутоа, од крајот на 90-те историската и политичката дебата сѐ повеќе се занимава токму со причините за депортацијата во Треблинка на Евреите надвор од бугарската држава. Најновите документи објавени 2018-та во германската едиција „Прогонот и убиството на европските Евреи од страна на националсоцијалистичка Германија од 1933-1945″ потврдуваат дека „еврејското население” во окупираните територии за тогашната бугарска држава било еден вид „залог за преговарање” со Третиот Рајх во остварувањето на бугарските територијални претензии. Особено затоа што е познато дека одлуката за конечниот статус на окупираните територии Хитлерова Германија сакала да ја донесе откако ќе успее војната.
Секако, храбри бугарски граѓани, политичари и црковни великодостојници, како софискиот патријарх Стефан Први, се заложиле против депортацијата на Евреите во старите граници на Бугарија. Имињата на 19-мина од нив се запишани меѓу праведниците во Јад Вашем во Ерусалим. Меѓутоа, барем досега, никој од актуелните бугарски политичари не се чувствува повикан да се соочи критички со улогата на бугарската власт во Македонија во депортацијата на македонските Евреи. Притоа, бугарските политичари и историчари би имале што да научат од германското искуство во соочувањето со минатото. Алајда Асман истакнува дека непосредно по Втората светска војна и Германците одбивале да го одбележуваат денот на поразот на Третиот Рајх, затоа што сметале дека датум на пораз и срам не е за славење. Таа пишува дека во тоа време Германците уште не беа стигнале дотаму да ја согледаат спротивноста на срамот – имено, сознанието за историска и морална одговорност. Очигледно, денешните бугарски политичари и историчари уште се далеку од ваквото самокритично сознание и одговорност. А одговорноста не е возможна без соочувањето со историската вистина – со вистината за жртвите и за злосторствата. Дури откако во шеесеттите години во германската наука и јавност започна соочувањето со минатото, Германците го надминаа минатото и научија како да паметат без селективност и како со достоинство да го одбележуваат датумот на поразот на Хитлерова Германија – со сочувство за жртвите и со чувство на одговорност за демократијата и мирот во Европа. Од тоа сознание произлезе и процесот на проверка и ревизија на учебниците.
Етнонационализам и ревизионизам
Во тој миг се роди и новиот германски наратив кој ја преобрази и Германија како држава и Германците како народ. Алајда Асман пишува дека токму со тој нов наратив Германците го стекнаа меѓународното признание и почит.
Новите историски студии укажуваат на оригинални извори, според кои окупираните области бугарската власт во Втората светска војна многу брзо ги сметала за дел од бугарската држава. Во нив важело бугарското законодавство. Освен тоа, бугарската држава уште пред да ја заземе Вардарска Македонија го донела „Законот за заштита на нацијата”. Урнекот за него биле расните закони во националсоцијалистичка Германија. Со него биле воведени рестрикции за Евреите. Тоа го оправдува тврдењето дека бугарската власт админстративно го прифатила антисемитскиот дух на расната теорија и на чистата нација. Иако чистата нација не се обликувала во „ариевскиот” контекст, сепак, бугарската власт ја прифатила паролата на Третиот Рајх: „Еден народ, едно царство, еден водач”, прилагодувајќи ја на својата замисла за „Голема Бугарија со чиста бугарска нација”.
За таа цел во окупираните територии била применета жестока политика на асимилација. Германската историчарка од бугарско потекло, Росица Ивкова, која 2004-та докторираше во Германија на тема „Спас и убиство во геноцидалните процеси на одлучување: Бугарија од 1941-1944″, смета дека причината за депортацијата на Евреите од окупираните територии бил „етнонационализмот на бугарската држава”. Но исто толку и ревизионизмот, желбата да се оствари по секоја цена Сан Стефанскиот нацрт за Голема Бугарија, иако тој никогаш не станал реалност. Во бугарската фиксација за тој сон, во желбата да се ревидира поразот во Балканските војни, се допираат мотивите за освојувачките војни, но и за антисемитизмот и национализмот на Бугарија и Германија, смета Росица Ивкова. Заради тој сон Бугарија двапати станува доброволно сојузник на Германија. Ивкова заклучува дека етнонационализмот на бугарското општество и власт, кој уште од формирањето на Бугарија по Берлинскиот Конгрес опстојува како елемент на бугарскиот историски наратив, резултира со тоа бугарската власт во окупираните територии, но особено во Македонија, да се однесува слично на германскиот антисемитизам. Контекстот во кој Евреите во Македонија не се спасени, Ивкова го објаснува со агресивната бугаризација на словенското население во Македонија. Евреите пречеле во брзото спроведување на бугаризацијата.
Само луѓето се свети
Пред да почне тој процес, бугарските власти ги прогонуваат Србите, Грците, Турците, Власите и Ромите. Сето останато население добива бугарско државјанство. Македонските Евреи стануваат бездржавни, што е во склад со германските расни закони и со бугарскиот закон за заштита на нацијата. Евреите за бугарската власт во Македонија биле „непријатели на државата”. Една од причините за тоа е што тие биле блиски со македонските партизани, а некои од нив учествувале во НОБ, што ги спасило од депортацијата. Тука се вкрстува германскиот сон за „чиста раса” со бугарскиот сон за „чиста нација”. Ивкова наведува документи во кои се говори за систематските „чистки” како средство да се зачува „крвната чистота” на бугарската нација. Тоа, пак, е во духот на германската националсоцијалистичка идеологија на „крвта и почвата”. Германскиот култ на почвата соодветствува на бугарскиот мит за „Светите земји”. Историчарката Росица Ивкова истакнува дека жртвата за тој сон се македонските Евреи.
Пред болниот спомен за нивната смрт во логорот во Треблинка, денешните бугарски политичари имаат шанса да докажат дека ја поседуваат моралната величина на Вили Брант, доколку се откажат од селективното паметење и самокритички ги прифатат и убавите, но и грдите страни на историјата на својата држава. Од нивната подготвеност да се соочат со причината поради која самите одбиваат да ги согледаат фактите според изворните историски документи за Втората светска војна, но да ги надминат и бугарските историски фиксации и фантазии за создавање – со сите средства – на големото бугарско царство, ќе зависи и процесот на помирување со Македонците. Целта никогаш не ги оправдува средствата. Ниту една земја, ниту еден сон за чиста нација или за големо царство не е посвет од животите на луѓето. Само луѓето се свети. И споменот на нив обврзува на одговорност и совест. Особено кога тие се жртви на нечија фиксација за чиста раса или чиста нација.
