Размислувањата на оваа тема веројатно ќе предизвикаат реакции посебно од политичките партии кои во тоа ќе видат опасност од ограничување на сегашната нивна позиција, односно на интересите, на полит-бирократијата која канцерогено метастазира во сите структури на општеството, а досегашниот пропорционален изборен систем тоа сосема комотно и го овозможува.
Сепак, да се обидеме, колку што е тоа можно, sine ira et studios, да го отвориме прашањето за една поширока дебата повеќе како потреба во градењето на политичкиот систем, отколку како мегдан за партиски пресметки.
Прво, моделот на недоизведен претседателски систем во Уставот на Р.М. во изминатиов период на повеќепартиски, парламентарен, систем, покажа слабости кои во одреден момент дејствуваа како исклучително дестабилизирачки фактор за безбедноста на Р. Македонија. Тоа највидливо беше за време на кризата во 2001 година, кога командувањето со воено безбедносниот систем доживеа колапс со долгорочни последици, посебно низ конфликтот во односите претседател на Републиката – претседател на Владата. Во тие моменти Р. Македонија се најде на работ на државен удар што го проблематизира функционирањето на системот.
Причините за тој спор требаше да бидат предмет на сериозни анализи од аспект на функционалноста и ефикасноста на целината на одбранбено безбедносниот систем, на одговорноста на одделни институции и функции, на можноста на злоупотребата и конфликт помеѓу деловите на безбедносните структури и сл.
Критичките анализи дадени во трудот „Војната во Македонија во 2001“ од авторите М. Арсовски, С. Кузевски и Р. Дамјаноски, како и трудот на Т. Атанасовски „Чекорење по кризата“, дадоа аргументиран одговор на прашањето дали воспоставениот систем на раководење и командување и целите на Стратегијата за одбрана меѓусебно кореспондираат или пак постоел расчекор со крајно негативни последици.
Тие даваат аргументирани одговори на прашањето колку воспоставените институционални односи претседател на Републиката – претседател на Влада – Собрание на Р. Македонија, имале негативно влијание врз одбраната на земјата во еден крајно критичен период. Овие анализи беа и се уште се доволен повод за креаторите на уставните решенија, за кои се констатира дека се само недоречени, туку и контрадикторни, да покренат иницијатива за уставни промени. За жал тоа изостана, а недореченостите во устaвните решенија не можеа да се решат само со Стратегијата која конечно стапи во сила во 2010 година.
Конфликтот, во изминатиот период се појави во изборот на началникот на Генералштабот, на релациите помеѓу Министерството за одбрана и Генералштабот при што не ретко не можеше да се препознае кој оперативно командува со армијата, кој за што е одговорен или кој под чија команда треба да постапува. Кризата од 2001 год. покажа постоење на две вооружени структури, воени и полициски, со различни центри на одлучување и командување и во голема мерка партизирани.
Постојниот систем сам по себе продуцира(ше) конфликт и во областа на безбедносните служби. Претседателот е надлежен за разузнавачката служба, Владата за контраразузнавачката служба и јавната безбедност. Надзорната функција на Собранието како и да не постои. Овој модел е повеќе сурогат на поранешниот систем, со карактеристики на недоизведеност, на недоволно изведен хибрид, кој требаше да го избалансира владеењето, но во праксата продуцираше нефункционалност и судир на интереси, заради партиската припадност или партиска неприфатеност на претседателот на Републиката од парламентарните коалиции.
Кохабитацијата помеѓу Владата и претседателот на Републиката често се претвараше и се претвора во отворен конфликт. Блокадата на информациски – аналитичкиот систем, која е посебно значајна за донесувањето на одлуките, е исто така едно од отворените прашања, посебно кога е израз на партизацијата на професионалните структури.
Покренатата иницијатива за нов организационен модел на разузнавачките и контраразузнавачките служби се чини дека повеќе е свртена кон дилемите за остварување на контролнaта функција на Владата и намалување на ингеренциите на претседателот на Републиката отколку, врз основ на подлабоки анализи неопходни за дефинирање за општествените интереси за постоењето на разузнавачките служби, за суштината на нивното делување, методологијата и секако за капацитетите со кои треба да се реализираат целите кои се сака да се остварат преку овие служби.
Отворено е и прашањето дали и во која форма ќе се остваруваат разузнавачките функции во ДКП, под чија функционална контрола ќе бидат, односно, дали во рамките на ДКП ќе постојат паралелни структури и каква ќе биде позицијата на амбасадорот. Посебно е и прашањето за собраниска и поширока општествената контрола наработењето на овие служби која во никој случај, посебно во услови на политички плурализам. Во секој случај таа не смее да биде изместена од Собранието на Р. Македонија.
Втора област на конфликт се јавува во областа на надворешните работи како на релациите претседател на Републиката, Влада на Р. Македонија така и на релациите Министерство за надворешни работи – претседател на Републиката. Во јавноста тоа се манифестира во постапката за избор на амбасадори, но тоа е помалиот проблем. Суштинскиот проблем е во градењето и спроведувањето на стратешките цели и државотворниот интерес во односите посебно со земјите во регионот, каде се напластени многу проблеми од минатото, но и во позиционирањето на РМ во глобалните геополитички односи. Единствена и неспорна е определбата за евроатланските интеграции, која пак сама по себе, не би требало да значи и не е во конфликт со градењето на економски односи со другите региони и држави, односно со позиционирањето на РМ во ООН, односите со Руската федерација, со Р. Кина, Блискиот Исток, евромедитерантската зона и други региони.
Тука, разликите не се јавуваат само во дневно – политичките интереси, кои секако не се за потценување, туку заради отсуство на единствена стратегија и за градење на единство на акциите за остварување на целите и интересите на Р. Македонија, како приоритети на нејзината надворешна политика после нејзиното осамостојување.
Во изминатиот период надворешната политика на РМ или беше исклучиво право на претседателот на Републиката (мандатот на К. Глигоров), или беше недопирливо право на премиерот (мандатот на Љ. Георгиевски). Или, пак се наоѓаше негде помеѓу претседателот на Републиката и Владата (мандатот на Б. Црвенковски).
Посебна анализа бара периодот на вршењето на функцијата претседател од страна на Ѓорге Иванов, кога дојде до најизразена симбиоза не само помеѓу претседателот и Владата, туку и помеѓу претседателот и владејачката партија, но и конфликт со Собранието и Владата, што објективно водеше кон длабока, не само, општествена криза, туку и криза во опстанокот на државата.
Честите промени на министрите за надворешни работи како и дисконтинуитетот на професионалниот кадар имаа и имаат силно влијание на квалитетот и стабилноста на реализација на приоритетите, освен во делот на стратешката определба за НАТО и ЕУ која не ретко, се до Преспанскиот договор, повеќе беше декларативен отколку реален процес, иако за тоа Собранието донесе посебен документ со кој интеграцијата во НАТО и ЕУ се врвни приоритети.
Пирамидата на целите и приоритетите на Националната стратегија на надворешната политика на Р.М. ја сочинуваат многу меѓусебно зависни и условени фактори.
На нејзиниот врв се безбедноста, суверенитетот и територијалниот интегритет. Потоа, следат: политичката стабилност, стабилноста во меѓунационалните односи, позиционирањето во глобалните и геополитички процеси и секако економско социјалниот развој. Само врз вредностите во кои човекот е темелната вредност од која произлегуваат сите други вредности може да се гради принципот на консензуалност за избор на претседателски кандидат, наспроти нагодбите за избор на партиски послушник и политички профитер.
Изборот на целите и приоритетите на надворешната политика не смеат да бидат еднострана одлука на било кој без тие да станат зедничка цел, како државен интерес од највисок приоритет.
Стратегијата на надворешната политика, сама по себе не значи ништо ако таа не е израз и на историското наследство, географската положба, приоритетните, национални интереси, целите и средствата со кои се располага за реализација на одредената политика, самопочит кон сопствените вредности и потребната за меѓународна подршка. Иако, се наоѓаме во период на длабоки процеси на трансформација кои ги диктира светскиот глобализам, националните (сфатено во смисла на државните) интереси се клучен елемент на секоја надворешна политика со јасно сознание дека секој вид на интеграција не значи само земање, туку и давање, откажување за сметка на стратешкиот интерес.
