Медиумите се полни со совети за препознавање и лекување на разни болести, но не и за тоа како пациентите најефикасно да комуницираат со своите лекари. А, најдобриот начин пациентот да му помогне на докторот за овој да може да му помогне нему, е добро да се подготви за посетата кај докторот, вели проф. д-р Катица Зафировска, спец. интернист, супспецијалист нефролог, хипертензиолог, во Центарот за внатрешни болести „Срце“.
Денес пациентите честопати имаат впечаток дека на докторите им недостасува време или волја да се посветат на проблемите за кои ги консултираат. Од друга страна, доктoрите се жалат дека се под постојан притисок од пациенти. Што мислите, што е основата на ова незадоволство од двете страни?
– Кога пациентите закажуваат преглед кај лекар всушност, тие сакаат да дискутираат за тегобите кои ги мачат и/или сакаат да им се реши некој конкретен здравствен проблем. Но, во денешниот здравствен систем, времето коешто пациентот може да го помине со лекарот е ограничено. Факт е дека најголемиот број доктори се под опсада од пациенти, за што придонесуваат многу фактори, а најважни се: сѐ постарата популација на пациенти коишто имаат поголеми медицински потреби, сѐ повеќе пациенти коишто живеат со хронични болести, како што се хипертензијата, дијабетесот, срцевите болести, хроничната опструктивна белодробна болест, и многу други, коишто бараат поголема нега, повеќе лекови и повеќе време.
Матичните лекари за рутинска посета одделуваат за еден пациент 10-тина минути и нешто малку повеќе за пообемна проценка. Вообичаено е посетата кај специјалист да трае 20-тина минути, а кај супспецијалист околу 30-тина минути. Затоа, за лекарот и за пациентот времето станува луксуз. Тоа е малку подобро во приватниот сектор, отколку во јавното здравство, но проблемот постои секаде. Јасно е дека докторите не можат на пациентите да им одвојат неограничено време за посета. Лекарот и пациентот, затоа треба да се партнери во тим во кој и двете страни имаат иста цел – на најдобар можен начин да се реши здравствениот проблем заради кој пациентот го консултира лекарот.
Една од причините се и самите пациенти кои никој не ги едуцира за тоа како најдобро да го искористат времето при постетата на докторот. Медиумите се полни со совети за препознавање и лекување на разни болести, но не и за тоа како пациентите најефикасно да комуницираат со своите лекари. А, најдобриот начин пациентот да му помогне на докторот за овој да може да му помогне нему, е добро да се подготви за посетата кај докторот.
Како подготовката на пациентот може да помогне за негова подобра здравствена нега?
– Подготовката на пациентот за посетата на докторот го подобрува квалитетот на негата помагајќи му на докторот да дојде до подобро разбирање на симптомите и состојбите коишто го предизвикуваат здравствениот проблем. Ако комуникацијата од едната или од двете страни е несоодветна или недостасува, особено кога на пациентот му се презентираат нови информации коишто треба да ги процесира, или нови инструкции кои треба да ги следи, искуството од посетата на докторот може за него да биде збунувачко и фрустрирачко. Добрата подготовка на пациентот е предуслов за добра комуникација и со тоа повисок квалитет на неговата здравствена нега. Таа е и предуслов за негово учество во процесот на неговото здравствено згрижување и е клучниот чекор кон градењето на тим со лекарот од што пациентот ќе има корист, а секој добар доктор секогаш ќе ја охрабри желбата на пациентот за негово активно учество во тој процес.
Како пациентот ја отежнува комуникацијата и како да ја олесни?
– Најголемиот дел од разбирањето на докторот за тоа што се случува во телото (и душата) на пациентот ќе се засновува на описот на симптомите од страна на пациентот – актуелните и оние кои ги имал во минатото. Мое искуство е дека многу пациенти сметаат дека е најбитно на докторот, особено специјалистот или субспецијалистот, само што ќе влезат во ординацијата прво да му ги покажат резултатите од најновите и претходните испитувања (лабораториски и други). Тоа е важно, но за почеток, најдрагоцените информации се добиваат од нивниот разговор кој треба да помогне да се опише историјата на актуелната болест од сите аспекти. Затоа, колку пациентот подобро се подготвил и размислувал за тоа како да ги организира информациите за неговата медицинска историја за да може точно, кратко и јасно да ги каже, толку полесно ќе му биде на докторот да оформи мислење.
Една од најчестите причини за недостаток на време при лекарските посети е тоа што пациентите не се подготвени на докторот да му дадат ефективни информации за симптомите и знаците на болеста. Ефективни информации се оние коишто на докторот му олеснуваат да дојде во најкраток рок до разбирање за тоа кој е медицинскиот проблем. Една тегоба или знак на болест може да се искаже прецизно, кратко и јасно, а може и нашироко да се опишува додавајќи непотребни информации во описот, испуштајќи при тоа некои други важни, што не придонесува за правилен тек на дијагностичкиот процес. Пример на ефективни информации: „Гушењето ми се јави ноќе и не ми даваше да лежам, туку морав да седам за да ми биде подобро“, наспроти неефективните: „Вечерав околу 8 часот само едно парче леб со ајвар и си легнав рано, некаде околу 10 часот, ама околу полноќ се разбудив и гледам нешто ми е чудно дишењето, ме гуши. Не можев ни да зборувам, ама ја разбудив жена ми, таа стана и ме седна до прозорецот, па ми стана малку подобро“ или „Главоболката ми се јави после голема нервоза. Ми пулсира само од едната страна на главата и ми трае веќе 2 дена“ – наспроти „Пред 2 дена кога бев во самопослуга се искарав со касиерката оти два пати ми отчукала ист продукт. Безобразница, не ѝ е прв пат, стално го прави тоа! Знаете, докторке, во оваа наша земја сѐ е можно! Јас толку се изнервирав што кога дојдов дома почна да ме боли главата и еве не ми престанува веќе 2 дена“.
Неефективноста во комуникацијата со докторот од страна на пациентите понекогаш е поврзана и со нивната нефокусираност на клучниот проблем заради кој го консултираат докторот. На пример, клучниот проблем е продолжена кашлица по вирусна инфекција и сосем е во ред е да се дискутира и за превентивна вакцинација против грип, но не е во ред да се дискутира за стресот на работа или за тоа дали децата треба или не да примат вакцина против сипаница и дали тоа е поврзано со појава на аутизам. Тоа се сосем различни проблеми и бараат посебна посета. Објаснувањата кои би ги дал докторот за нив само непотребно би одзеле од скапоценото време. Или, ако цело време се дискутира за проблем со алергија на некој лек, а во последен момент пациентката кажува, така попат, дека си напипала грутка во дојката, тоа создава непотребно голем притисок врз докторот – или набрзина во преостанатото време да се забави со тој проблем и да се чувствува лошо што е површен, или да му посвети потребно внимание и во потполност да го наруши распоредот за тој ден.
Многу често кај нас ќе речат дека комуникацијата меѓу лекарот и пациентот на овој начин (како во погорните примери) има похуман карактер и ствара блискост меѓу пациентот и лекарот. Односот лекар-пациент е многу специфичен и лекарот секако треба да поседува способност за емпатија и должен е да комуницира со секој пациент на начин на кој пациентот ќе му пристапи, но заради сочувувањето на неговото јасно, непристрасно и објективно расудување, одредена дистанца секогаш мора да постои. Освен тоа, не треба да се заборави дека основната цел на лекарскиот преглед е решавање на здравствен проблем, а не создравање пријателство на докторот со пациентот.
Како пациентот да научи да дава ефективни информации?
– За речиси секој симптом лекарот ќе постави една група прашања со кои подлабоко ќе сака да определи за која состојба се работи. Воопшто не е тешко пациентите да претпостават кои се тие прашања, бидејќи, всушност се работи за логичен опис на секоја тегоба. Пациентите треба да се подготват и да бидат спремни да одговорат и на некои „незгодни“ или премногу лични прашања. И тие прашања се во функција на овозможување на докторот побрзо и поточно да ја востанови дијагнозата или да одреди кој ќе биде најсоодветниот третман. Пациентите никогаш не треба да го лажат лекарот како одговор на прашања околу употреба на алкохол или користење на дрога, за сексуалната историја, за некои навики или за работи од нивниот животен стил.
Пациентот треба да размисли како ќе одговори на тие претпоставени прашања од докторот, односно, како ефективно ќе си ги опише своите тегоби. Треба да биде специфичен, колку што може повеќе за секој симптом: Кога започнала тегобата? Дали првпат се јавува или ја имал и порано? Ако ја имал порано, кога било тоа? Колку често се јавува? Дали нешто ја предизвикува, дали нешто ја влошува, дали со нешто се подобрува? Дали е постојана, или се јавува и поминува? Дали се јавува наутро, во тек на денот или ноќта или е констатна во тек на целиот ден? Дали е поврзана со нешто? Дали влијае на секојдневните активности? Ако тегобата предизвикува болка, колку таа е силна на скалата од 1-10 (1 – многу блага, 10 – неиздржлива), каде започнува болката, каде се шири, каков карактер има (бодење, жарење, притисок, клукање, парање, грчење, стегање ….)
За ова, пациентите може да ги прашаат и домашните или пријателите да им помогнат во подготовката за дискусија со докторот.
Не ретки се и случаите кога пациентот доаѓа во ординацијата со придружба, членови на семејството, па дури и со пријателите. Во кој случај тоа „мешање“ од страна е полезно, а кога е непотребно?
– Посетата кај лекар за секого може да биде стресна и да создаде чувство на страв, загриженост и неизвесност. Кај некои пациенти стравот и загриженоста може да се намалат ако тоа го споделат со брачниот другар, со некој роднина или пријател. Освен тоа, на некои пациенти им е полесно ако има некој со нив да ги потсети за некои детали за нивната болест или за болестите во минатото. Понекогаш, нешто во однесувањето или изгледот на болниот може да го забележи само некој од страна, а пациентот за тоа воопшто да не е свесен. Добро е да има некој присутен и кога пациентот сака тој да прави прибелешки од советите или препораките на докторот.
Но, основното правило е дека при преглед на болен во лекарската ординација може да биде присутно само лице за кое пациентот јасно се сложил да биде со него во тек на прегледот. Лекарот е должен да го праша пациентот дали тоа лице може да присуствува, особено затоа што во тек на лекарскиот преглед може да се разговара и за многу интимни работи, што, исто така, треба да им биде предочено. Ако лекарот забележи дека пациентот, иако дал согласност некој да е присутен на прегледот, станува нервозен, вознемирен и деконцентриран заради неговото присуство, или дека сепак му е непријатно или не сака да зборува за некои работи пред други лица, може да побара лицето, односно, лицата да ја напуштат ординацијата.
Кога некој има ограничени способности да се искаже или има пречки во сеќавањето или други ограничувања поради кои се намалува можноста за нормална комуникација со докторот, присуството на лица кои имаат познавање за болеста на пациентот е многу корисна.
Досега видовме дека е многу важна усмената комуникација, но колку за лекарот е важна медицинската документација која пациентите ја поседуваат?
– Докторот преку разговорот ќе создаде мислење за состојбата на болниот – некаква претпоставка за дијагнозата, но за да добие целосна слика за минатата медицинска историја, треба да се потпре на медицинската документација од други доктори и на наодите од претходно направените испитувања. Најдобро е пациентот да има копии од сите медицински документи средени хронолошки и/или според проблемот заради кој се направени испитувањата. Честопати, пациентите ги носат само сликите или само наодите од визуализационите испитувањат (КТ, НМР, ретгенграфии, ултразвучни наоди…), што оневозможува докторот да има и свое лично толкување на наодите, односно да направи компарација на своето со мислењето на своите колеги. Освен што со ова докторот ја надополнува сликата за состојбата на болниот, со добро организираната и потполна медицинска документација се избегнуваат непотребните дијагностички тестови и лекови и со тоа поврзаните трошоци.
Познати се и случаи на откажување од терапијата на „своја рака“ од страна на пациентите, без претходна консултација со докторот, но се случува и пациентот да го „проверува“ докторот консултирајќи се со повеќе доктори за својот проблем. Која е најчестата штета за пациентот од ваквите примери?
– Докторот мора да знае кои лекови и во кои дози пациентот ги зема, вклучувајќи ги оние препишани од друг доктор, како и сите диетарни суплементи (витамини, минерали, хербални лекови, лекови од традиционалната, алтернативната и комплементарната медицина). Многу е голем бројот на пациенти кои не можат да ги набројат лековите и дозите кои ги земаат („земам од жолтите два пати на ден, а од розевите еднаш“). Секако, не е лесно да се запаметат лековите и дозите, особено ако се повеќе на број. Затоа, најдобро е пациентот да се подготви дома правејќи список на лековите кои ги зема, со дозите и начинот на земање, или уште поедноставно, да ги донесе СИТЕ лекови и суплементи — и оние земени на рецепт и без рецепт, најдобро во оригиналните пакувања, од што лекарот ќе ги добие сите потребни информации. Ако има некој препишан лек/суплемент кој пациентот заради која било причина не го земал (заради несакан ефект, цена на чинење или друга причина), тоа задолжително треба да го каже. Задолжително се кажуваат и сите несакани ефекти од лековите, ако такви има.
Најголемата конфузија се создава кога разни специјалисти препишуваат разни лекови и прават промени или додаваат лекови во актуелните листи на медикаменти без да имаат увид за тоа што сѐ пациентот веќе зема. Едноставно, гледаат „да го покријат“ само своето подрачје. Тоа најчесто води до натрупување на голем број лекови (понекогаш и по 15-тина разни лекови!), што може да доведе до сериозни интеракции меѓу лековите, до тешки грешки и големи недоразбирања. Затоа, подготовката на пациентот за овој дел од разговорот е од извонредна важност. Забуна може да се создаде и кога лекарот ќе направи промена на лек со заштитено име со истиот тој лек со генеричко име.
На лекарите и пациентите им се препорачува да не се обидуваат само со разговор да ја утврдат листата на медикементи кои пациентот ги зема, туку врз основа на јасни докази (од рецепти, медицинска документација, од дома подготвена листа на лекови со дози, оригинални пакувања и сл). Исто така, пациентите треба да бидат искрени за тоа колку се придржуваат до тераписката шема и за тоа колку редовно ги земаат лековите. Лажењето за ова не само што го засега квалитетот на здравствената нега која пациентот ќе ја добие, туку може да води и до погрешна дијагноза и третман и сериозни компликации. Пациентите се изложуваат на голем ризик кога на своја рака земаат лекови („на комшиката со тој лек ѝ се подобрила состојбата“) или кога ги менуваат дозите, прескокнуваат или додаваат дополнителна доза од лек, ако за тоа не добиле препорака од лекарот.
Денес преку интернет или преку контакт со лекари, најчесто попат или телефонски, понекогаш дури и со специјалисти од различна специјалност од онаа на лекарот кој ги препишал лековите, пациентите бараат дополнителни информации за препишаната терапија. Но, факт е дека поголема грешка прави лекарот кој си дозволува да даде информација дали препишаната терапија е добра или не, од пациентот кој го прашува. Бидејќи, како лекар тој знае (или треба да знае) дека процесот на препишување на лекови е сложен и се заснова на многу информации за самиот пациент, за неговата болест, за придружните болести/состојби, за одговорот на претходната терапија и уште многу други елементи, со кои ако тој не располага, не смее да дава мислење. Но, тоа не значи дека пациентите немаат право за т.н. „второ мислење“, кое е пожелно да биде од лекар со иста или уште потесна специјалност за проблемот од претходниот лекар кој го дал „првото мислење“.
Колку подготовката на пациентот помага лекарот да биде во можност да примени индивидуализиран пристап кон дијагнозатата, а особено при дефинирањето на терапискиот план?
– Денес во својата работа лекарите ги засноваат своите одлуки врз принципите на медицината базирана на докази, односно своите одлуки ги засноваат врз актуелно најдобриот расположив научен доказ за користа/штетата од некоја постапка во дијагностичкиот процес или терапискиот план, потоа врз своето искуство и, секако, врз ставовите на пациентите за тоа кои постапки и третмани ги претпочитаат. На тој начин се овозможува индивидуализираниот пристап. Но, за да се постигне ова, пациентот мора да биде активен партиципант во тие процеси, а колку тој процес ќе биде успешен ќе зависи и од тоа колку и какви информации му дал. Знаењето и искуството на лекарот секако се многу важни, но индивидуализацијата на пристапот во голема мерка зависи и од пациентот.
На крајот на прегледот лекарот е должен да даде резиме од прегледот и да ги објасни дијагностичките и тераписките постапки кои ги препорачува, но ако времето предвидено за преглед истекло или ако веќе доцни со својот распоред, може да не го направи тоа или да не даде целосно објаснување. Затоа, пациентот треба да побара од докторот да му ги даде потребните информации. Моето искуство говори дека многу од пациентите се внимателни слушачи на советите на лекарите, но многу малку или воопшто не прашуваат за работите кои не им се доволно јасни или разбирливи, не прашуваат за алтернативни постапки, за користа или ризиците од предложените дијагностички и тераписки постапки. Пациентите би требало да се подготват на докторот да му постават прашања во таа смисла: Кои се предностите, недостатоците и ризиците од предложените постапки и дали постојат други дијагностички/тераписки постапки? Врз основа на добиените информации и стекнатите сознанијата за што се сомнева и што може да се исклучи како болест/состојба и дали има симптоми и знаци кои може да се јават, а на кои пациентот треба да внимава? Што е тоа што пациентот може самиот да го направи за да му се подобри состојбата и да се чувствува подобро? (на пример, промена во начинот на исхрана, во навиките за спиење и одмор, спроведување на активности кои имаат благопријатно дејство, дополнителна консултација на специјалист од друга специјалност); што треба да избегнува или не треба да прави? (на пример, да остане бремена, да патува, долго да седи, да започнува работи кои ќе го зголемат стресот, да учествува во некои физички активности…); дали е потребно следење на состојбата, во какви интервали, што треба да се испита и со каков приоритет се назначените испитувања? Кога треба да се закаже нов преглед?
Пациентите не треба да се двоумат да кажат дека нешто не разбираат, ниту да чувствуваат срам или нелагодност заради тоа. Лекарите често пати користат термини кои не секогаш им се разбирливи, а лекарот е должен да даде објаснување кое е разбирливо за конкретниот пациент. Најдобро е пациентот со свои зборови да го повори тоа што лекарот го кажал и да праша дали точно разбрал.
Секоја посета кај лекарот е можност пациентот да ги објасни и дискутира здравствените проблеми и грижи некому кому му е работа да го ислуша и да му помогне. Колку е подобро подготвен пациентот, толку подобро ќе биде искуството од посетата на лекарот и толку поблиску ќе биде до целта – да добие точна и навремена дијагноза и индивидуализиран тераписки план.
(промотивен текст)
