Опширниот преглед на состојбите во светот на новинарството, што го понудивме во досегашните три продолженија на оваа анализа, врз основа на глобални, но и локални истражувања и студии, покажуваат дека буквално нема земја во светот во која новинарите и медиумите не се соочуваат со многу сериозни корупциски притисоци и со предизвикот како да се справат со овој феномен. Како во земјите во кои владеат тоталитарни и популистички режими, така и во земјите на етаблирана демократија, новинарите примаат класичен поткуп, го доведуваат во прашање личниот интегритет, додека медиумите се подложни на политичка контрола, нетранспарентни сопственички промени, коруптивни зделки и шеми со центри на економска и политичка моќ.
Прегледот покажа дека главната закана сепак доаѓа надвор од редакциите. Политичките лидери – без оглед дали станува збор за светските политички моќници како Доналд Трамп и Владимир Путин, на пример, или за африканските, азиските, па и за балканските политичари, чии имиња е тешко дури и да се запаметат – се единствени во желбата да остварат што поголема контрола врз медиумите. Од друга страна, моќните корпорации и индустријата ја злоупотребуваат сѐ понагласената слабост на медиумската индустрија, за да остварат доминација на т.н. адверторијали над едиторијалите.
Од друга страна, како што се вели во воведната анализа на истражувањето на Мрежата за етичко известување под наслов „Нераскажани приказни“, кое го спомнавме во претходните продолженија на анализата, многу од раните се „самоинфицирани“. Имено, постои растечка култура на зависност од политичката и корпоративна моќ. Во редакциите постои криза на самодоверба и криза на идентитет, поради намалената посветеност на етичките стандарди, но и поради намалување на статусот на новинарската работа и во услови на недоволна транспарентност на адвертајзингот, нејасното сопствеништво на медиумите и нивната сѐ понагласена корпоративна и политичка афилираност.
За жал, во такви околности, ретки и контроверзни се решенијата кон кои прибегнуваат новинарите и медиумите. Многу се зборува за саморегулацијата, но се чини дека тоа повеќе е обид за избегнување од соочување со крупните проблеми, отколку ефикасен начин на справување со корупцијата. Интересен е случајот со Данска, земја со висок степен на перцепција за некоруптивност, а која неколку пати ја спомнавме досега во оваа анализа.
Така тоа го прават Данците – и не им е лесно
Како што можевме да видиме, дури и данските медиуми не се имуни на корупциски скандали, а и не можат да ги избегнат глобалните трендови на губење на публиката (читатели, гледачи), пад на приходите од реклами и слично. Медиумската индустрија е во криза секаде, па и во оваа скандинавска земја, но затоа тамошната влада се обидува да ја ублажи кризата со директна финансиска поддршка, која во оваа земја е традиција со децении. Тоа е систем што е широко прифатен од локалното јавно мислење. Така, данскиот национален бродкастер (DR) годишно добива 3,5 милијарди круни (470 милиони евра), додека печатените медиуми 370 милиони круни (50 милиони авра) за 61 наслов, повеќето во сопственост на двата главни играчи на пазарот – Berlingske и Jyllands Posten/Politiken. Освен тоа, печатените медиуми не плаќаат ДДВ.
Данскиот печат добива поддршка од државата од 50 милиони евра годишно.
Јавното финансирање, секако, не ги покрива сите трошоци на медиумите во 5,5 милионската нација, но претставува значајна поддршка, како и обврска за почитување на елементарните етички стандарди на професијата, неподлегнување на обиди за политичка контрола и за јакнење на отпорноста на издавачите на коруптивни притисоци. Сепак, бизнисот е бизнис, трката е безмилосна и треба да се каже и тоа дека во некои дански медиуми сѐ уште постои пракса за плаќање на дојавите за вести. Освен тоа, некои моќни локални лоби организации (како Данското друштво за земјоделство и храна, на пример), негуваат култура на „проактивност“ кон медиумите, обезбедувајќи им извори, информации и слично. Лоби организациите, посебно во биотехнологијата и во фармацијата, внимателно ги следат новинарите и нивните интереси и се обидуваат да се прилагодат на нив.
Како реагираат новинарите? Различно. Известувањето за патувања и за задоволства е посебен предизвик. Новинарите често добиваат одлични понуди. Андерс Краб Јохансон, главен уредник на дневниот весник Борсен има три едноставни правила за ваквите понуди: прво, ние не прифаќаме вакви понуди; второ, самите си го плаќаме превозот и хотелот; и трето, во статиите експлицитно наведуваме дека сме биле поканети. Интересно е дека во Борсен сите репортери мора да ги декларираат и да ги регистрираат своите лични инвестиции. Ако пишуваат за бизнис на берзата, не смеат да тргуваат еден месец пред и еден месец по објавувањето на статијата. Во весникот многу внимаваат и на тоа адвертајзингот да биде строго одделен од новинарската содржина. Има правило дека не само што логото на компанијата што се рекламира мора да биде присутно, туку и фонтот и бојата на огласот (рекламата) мора да бидат различни од тие во весникот. И други дански весници имаат вакви, „старомодни“ правила.
Но, не е сѐ така едноставно. Адвертајзингот жестоко пенетрира. Медиумската група Зондагсависен, бесплатен неделен весник што се дели во поштенски сандачиња, има друг модел. Содржината е комбинација на уредувани содржини, со силен фокус на стории ориентирани кон потрошувачите. Со 1,2 милиони читатели, станува збор за најпопуларната печатена публикација во земјата. Истражувањата покажале дека комерцијалните содржини се атрактивни за читателите и затоа главниот уредник Арне Улум вработил новинари коишто креираат комерцијални содржини со новинарски агол. „Мора да биде очигледно дека станува збор за комерцијална содржина. Нашите правила се: имаме хедер кој вели дека станува збор за комерцијална содржина и вклучува лого на компанијата некаде на страницата. Немаме новинарско правило. Новинарот што работи на таква сторија не учествува на состаноците на редакцијата. Тоа на редакцијата ѝ гарантира независност, а на огласувачот доверливост“, објаснува уредникот.
И Берлингске исто така префрлил новинар во одделот за маркетинг, со цел да им помогне на огласувачите да креираат комерцијални содржини со журналистички акцент.
Искуствата и во Украина, а практично и насекаде во светот, покажуваат дека моќните корпорации, па и помалку моќната индустрија, заедно со маркетинг-агенциите, сакаат да го искористат (злоупотребат) интегритетот на новинарите и на редакциите, за да пласираат комерцијални пораки во облик на новинарски содржини. „Скриеното рекламирање“ е еден од крупните предизвици со кои се соочуваат редакциите, во обидот да ги задоволат барањата на клиентите од чии приходи живеат, а истовремено да го сочуваат својот интегритет. Работите дополнително се комплицираат кога клиентите се политички моќници, или јавни или тајни сопственици на медиуми, со корпоративни или политички интереси.
Новинарите мора да почнат да зборуваат отворено
За жал, темата на нашето истражување отвора многу прашања, а нуди малку одговори. Се чини дека „старомодните“ сфаќања на етиката не се баш ефикасни во време кога медиумската индустрија се бори за преживување. Од друга страна, ништо посилно не ја поткопува довербата во медиумите од феноменот на корупцијата. На медиумите им треба силна финансиска потпора – и од државата, зошто да не? – но поддршка која нема да се претвори во облик на коруптивен притисок и контрола. Дали е тоа можно? На медиумите им се потребни финансиски моќни и претприемчиви сопственици, но такви чија сопственост транспарентно ќе се декларира. Дали, пак, тоа е можно? На новинарите им се потребни пристојни плати и услови за работа, кои ќе бидат сигурна брана од корупциски притисоци, но така треба да биде и во земји во кои владее релативна општа сиромаштија. А дали е и ова можно?
Засега истражувачите немаат дефинитивни одговори на дилемите. Тие се единствени само во едно – до вистински одговори може да се дојде само ако новинарите почнат отворено да зборуваат за корупцијата во сопствените редови. Лесно е да се повикува на транспарентност, отчетност, етос и мисионерство. Малку е потешко да се понудат конкретни сведоштва за изворите на корупцијата во новинарството, да се проговори за интегритетот на новинарите и на редакциите и да се најдат одржливи решенија за поддршка на медиумскиот сектор и за зајакнување на неговата отпорност на корупциските притисоци.
Секој потег во насока на постигнување на реална транспарентност на медиумските операции, елиминација на конфликтот на интереси и посебно кон пронаоѓање дополнителни извори на финансирање со модели на рамномерна распределба на средствата, но и на воспоставување иновативни модели на соработка меѓу медиумската индустрија и другите индустрии во улога на огласувачи на комерцијални содржини (модели кои ја елиминираат корупцијата како фактор на уништување на довербата во новинарството), треба да се поздрават.
На пример, слично како и во Данска (иако не со тој модел и во таков обем), во Хрватска во 2013 година се одлучи 3 отсто од приходот на лотаријата да се алоцира за непрофитните медиуми. Исто така, востановено е правило хрватските медиуми што сакаат да аплицираат за државна поддршка да имаат внатрешни статути кои ќе ги уредуваат односите во медиумските организации, на начин кој исклучува корупција, поткуп, притисоци и слично. Што од сето тоа е реалност, тоа веќе е друго прашање.
Каква е реалноста во Македонија, пак, ќе биде тема на следната анализа, која веќе се подготвува, во рамките на истражувањето на Здружението Член 16, во проектот „Лидери во борба против корупцијата – развивање иновативни алатки за борба против корупцијата во медиумите во Република Македонија“. Во моментов се анализираат состојбите и се прават анонимни интервјуи со 20 сопственици на медиуми или претставници на менаџментите, сениори уредници, сениори новинари и јуниори новинари, чии искуства и сведоштва ќе ни помогнат да ги детектираме изворите на корупција во македонските медиуми и можните решенија за овој проблем. Истражувањето за Македонија ќе биде објавено кон средината на септември.
Оваа анализа е подготвена со финансиска поддршка од Европската Унија, во рамките на проектот „Граѓанските организации и медиуми против корупцијата - Коалиција за нулта толеранција“. Содржината на анализата е единствена одговорност на авторитети на Здружението на граѓани за одбрана на слободата на говорот и на јавното изразување „Член 16“ и таа не мора да ги одразува гледиштата на Европската Унија.
